Dotychczasowe międzynarodowe trybunały karne oraz zasadność powołania specjalnego trybunału karnego dla zbrodni rosyjskich w Ukrainie

W trzecim roku wojny rosyjsko-ukraińskiej, wszczętej agresją Federacji Rosyjskiej 24 lutego 2022 roku, jej rezultat nadal pozostaje nierozstrzygnięty. Nieosądzone pozostają również zbrodnie popełnione w Ukrainie przez wojska rosyjskie i ludy sprzymierzone. Sytuacja ta nie uległa w ostatnich miesiącach zmianie, mimo pozytywnych prognoz wynikających z działań podjętych przez Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze. Zadecydowała o tym niemoc normatywna, tkwiąca u podstaw ustrojowych samego sądownictwa międzynarodowego w dziedzinie odpowiedzialności karnej, jak i niekorzystny układ sytuacyjny, uniemożliwiający skuteczne ściganie karne w aktualnym stanie faktycznym. W słuszności tego przekonania utwierdza niezmienność tego stanu rzeczy, przy jednoczesnym braku realnej perspektywy dla przełamania impasu chwiejącego zaufaniem do międzynarodowych trybunałów karnych i nadwerężających powagę praw i samego ich majestatu.

Niniejsza ekspertyza bierze za swój przedmiot omówienie dotychczasowych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem międzynarodowych trybunałów karnych i podejmuje próbę oceny zasadności ewentualnego powołania nowego, specjalnego trybunału karnego dla zbrodni rosyjskich w Ukrainie. Z konieczności uzasadnionej stanem faktycznym sytuacji międzynarodowej będzie to ekspertyza krytycznie oceniająca dotychczasowe efekty działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, mimo autentycznej pochwały podjętych działań w ramach skromnych możliwości, przy jednoczesnym wyeksponowaniu ogólnie dobrej, choć zróżnicowanej, oceny wcześniej działających ponadnarodowych sądów karnych. Ocena taka musi w konsekwencji prowadzić do sformułowania postulatu powołania nowego międzynarodowego trybunału karnego, który byłby zdolny osądzić funkcjonariuszy Federacji Rosyjskiej i skutecznie wyegzekwować instrumenty reakcji karnej w sytuacji barbarzyństwa niespodziewanego już w Europie w XXI wieku. Jakkolwiek naiwnością było zakładanie, że to już więcej nigdy się nie powtórzy, historia dostarcza aż nadto dowodów, że w każdym miejscu i w każdym czasie trzeba być gotowym do wojny, to jednak Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze nie został „uszyty” na miarę nieszczęść, jakie świat zobaczył w Buczy, Irpieniu, Motyzinie czy Hostomelu.

Niniejsza ekspertyza sporządzona została na bazie wcześniej opublikowanego przez jej autora artykułu, w którym podjął on rozważania na temat zasadności powołania nowego międzynarodowego trybunału karnego dla osądzenia zbrodni prawa międzynarodowego popełnionych na terytorium Ukrainy w związku z agresją Federacji Rosyjskiej z dnia 24 lutego 2022 roku. Zaiste bowiem, co w artykule tym zostało, jak się wydaje, udowodnione, Rosjanie i ludy im sprzymierzone w trakcie tej wojny dopuścili się takich właśnie zbrodni, w tym, mimo pozornie nieoczywistych wniosków wykładniczych, zbrodni ludobójstwa. Podobnie jak wcześniej, w ekspertyzie przyjmuje się perspektywę ogólną, nieco filozoficzną, dla zarysowania aktualnej pozycji Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, jaka rysuje się na tle konfliktu zbrojnego w Ukrainie. Z punktu widzenia wyboru metod badawczych, stosuje się w tej ekspertyzie zwłaszcza metodę formalno-dogmatyczną, najmocniej chodzi jednak o pewien zarys koncepcji i wywiedzenie z niej generalnych wniosków, mniej – o badania i analizy czysto dogmatyczne. 

Ekspertyza niniejsza powstaje przy tym w okresie znacząco późniejszym niż przywołany tekst. Czas, jaki upłynął pomiędzy jej sporządzeniem a publikacją artykułu, jest doskonałym pretekstem do udzielenia odpowiedzi na pytanie fundamentalne, związane z efektywnością Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze i skutecznością realizowanego przez niego ścigania karnego zbrodni prawa międzynarodowego. Już teraz wyjawić wypada, że ocena w tym zakresie będzie jednoznacznie krytyczna, nawet jeśli zrozumiałe są powody, dla których ani nie udało się zatrzymać wojny w Ukrainie, ani nawet osądzić winnych jej rozpętania, czy, choćby, doprowadzić do zatrzymania osób objętych nakazami aresztowania wydanymi przez trybunał już przeszło 2,5 roku temu. Mimo spektakularnych manifestów, trybunał nie załatwił żadnej sprawy należącej do jego kompetencji.

Czytaj całość